صادق آل محمد صلی الله علیه و آله*** سال « تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین»1401

دشمن درونى‏

هرگاه انسان دشمن خود را رودرروى خود ببیند، طبعاً از خود دفاع مى‏کند و مواظب است تا کمترین ضربه را از ناحیه دشمن پذیرا گردد اما دشمن پنهان درونى بدترینِ دشمنان است، چرا که انسان از آن غافل مى‏شود و از نقشه‏هاى او کمتر آگاه مى‏گردد. دشمن خانگى ضربات مهلک‏ترى را به ما وارد مى‏کند، لذا بر ماست ابتدا دشمن درون را شناخته و از نقشه‏ هاى او آگاهى پیدا کنیم و پس از سرکوبى او و با عزمى استوار بر دشمن بیرون بتازیم.

مهمترین دشمنان درونى انسان، نفس انسان و شیطان ملعون هستند که به بررسى هر کدام در آیات قرآن کریم مى‏پردازیم.

- نفس امّاره:

وَما أُبَرِّى‏ءُ نَفْسِى انَّ النَّفْسَ لَامّارةٌ بِالسُّوءِ الّا ما رَحِمَ رَبّى‏ (یوسف: 53)

من نفس خود را تبرئه نمى‏کنم همانا نفس بسیار انسان را به‏ بدى امرمى‏ کند مگرآنکه راپروردگارم به‏من رحم‏کند!

در وجود انسان دو نیروى رحمانى و نفسانى وجود دارد و خداوند این دو نیرو را به انسان فهمانده است.[1]در واقع این دو نیرو در درون انسان با یکدیگر در مقابله مى‏باشند و هر کدام پیروز شوند وجود انسان را مالک مى‏شوند.

نفس انسان داراى مراتب مهم سه گانه زیر است که عبارتند از: نفس اماره، لوّامه و مطمئنه.

نفس در واقع خود انسان است و همان چیزى است که فکر و اراده مى‏ کند. گاهى این نفس تحت فرمان عقل نیست به طور مرتب دچار هوى و هوس مى ‏شود آن را نفس اماره گویند و نفس لوّامه همان نفس ملامت‏گراست در مواقعى که از انسان خطایى سر مى‏ زند او را مورد سرزنش و عذاب قرار مى‏دهد.[2]

نفس مطمئنه حالتى است که انسان در آن به اطمینان و آرامش مى‏ رسد و به چیزى جز خدا نمى‏ اندیشد. مفاد این آیه سخن حضرت یوسف (ع) است که نفس خود را منزّه نمى‏ داند و مى‏ گوید

که لطف و رحمت خدا سبب نجات من از شرّ نفس اماره گردید.

از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمودند:

اٌعْداءِ عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتى‏ بَیْنَ جَنْبَیْکَ‏ [3]

دشمن‏ترین دشمن تو نفس تو است که تمام وجودت را فرا گرفته است.[4]

و در واقع بایستى همانند مبارزه با دشمنان بیرونى با هواهاى نفسانى نیز مبارزه‏ کنیم که هیچ چیز براى اشخاص دشمن‏تر از پیروى از هواى نفس نیست. حضرت على (ع) فرمود: هر کس نفس خود را در شهواتش اطاعت کند به هلاکت خود کمک نموده است.[5]

گاهى این پیروى از هوى نفس به جایى مى‏  رسد که به تعبیر قرآن، شخص هوى و هوس را خداى خود قرار مى ‏دهد. [6]در این مرحله نفس در مرتبه زائع (زنگ گرفته) بوده و همواره راه‏ باطل را پیش مى‏ گیرد و در تردید بین دو راهى‏ها تنها راه ضد خدا را انتخاب مى‏ کند. در نهایت نیز به شقاوت و سنگدلى مى‏ رسد بلکه دل او از سنگ نیز سخت‏تر مى‏ گردد.

نفس انسان داراى صفاتى است که برخى از آنها ویژه حیوان و برخى مخصوص فرشتگان است. اگر صفات حیوانىِ انسان مطیع صفات ملکوتى او شود، سعادتمند خواهد بود و اگر صفات ملکوتى او فرمانبردار صفات حیوانى نفس گردد بدبخت و شقاوتمند خواهد شد.

از همین رو مرحوم فیض کاشانى صفات مختلف انسان را به چهار نوع درندگى، حیوانى، شیطانى و ربانى تقسیم نموده است.

هر انسانى جزئى از این صفات چهارگانه را دارد و در انسان به صورت خوک و سگ و شیطان و حکیم متصوّر است. خوک (شهوت)، سگ (غضب)، شیطان (تحریک کننده شهوت و غضب) و حکیم (عقل) است که مأمور به دفع شیطان است. «2»

ب- شیطان‏

إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوّاً مُبِیناً (اسراء: 64)

همانا شیطان براى انسان دشمنى آشکار است.

______________________________
(1). بقره (2)، آیه 72.

(2). فیض کاشانى، الحقایق، ص 45.

مفردات‏

کان: است‏ عدوّ: دشمن‏ مبین: آشکار

شیطان موجودى شرور و گمراه کننده است که با نفوذ به درون انسان به وسوسه و اغواگرى مى‏پردازد. او همراهى شوم و همدمى نامیمون است. که انسان را به کارهاى زشت تشویق‏  بدى‏هاى او را نیز زیبا جلوه مى‏دهد تا به توبه موفّق نگردد. امام على (ع) فرمودند: «لا عدوّ یُحاربه اعدى کن ابلیس» انسان در جنگ، با دشمنى کینه‏توزتر از شیطان روبه‏رو نیست. قرآن کریم نیز تصریح مى‏کند که شیطان را دشمن خود بگیریم.

شیوه‏هاى شیطان در مقابله با انسان‏ شیطان در مقابله با انسان از شیوه‏هایى چون: وسوسه، وعده، ایجاد اختلاف‏ و کینه، ترس،  زینت دادن به کارهاى بد انسان،

فراموشى (یاد خدا) بهره مى‏ جوید که البته باید یادآورى نمود که زمینه نفوذ شیطان در اثر ارتکاب گناه ایجاد مى‏ گردد.

امام على (ع) در نهج‏ البلاغه ضمن هشدار به دشمنى شیطان براى انسان مى‏ فرمایند: «اى بندگان خدا از دشمن خدا پرهیز کنید خدایى که شما را از دشمنى شیطان پرهیز داد. (همان) شیطانى که به صورت پنهان در سینه‏ ها راه مى‏ یابد به طور آهسته در گوش‏ها راز مى‏ گوید گمراه و پست بوده و با وعده‏ هاى دروغین و آرزوهاى آن شما را به انتظار مى‏ گذارد.

اى بندگان خدا از دشمن خدا پرهیز کنید مبادا او (شیطان) شما را به بیمارى خود (حسد، خودپرستى و تکبر) مبتلا سازد. او گناهان را نزد شما زینت مى‏دهد و گناهان بزرگ را (براى شما) کوچک مى‏شمارد و آرام آرام دوستان خویش را مى‏فریبد و راه رستگارى را بر آنان مى‏بندد.

هدف او از زینت دادن گناهان تسلط بر انسان است و هم اینکه او را از توبه باز دارد و در انتظار آن او را نگاه دارد تا مرگش‏ فرا رسد و از توبه غفلت نماید.

دشمن شناسى در قرآن       21